Ստուգված նյութեր

Միգրացիայի վերաբերյալ տվյալները միշտ կասկածի տակ են դրվում: Հայաստանի վիճակագրական կոմիտեն միգրացիայի ցուցանիշը հաշվում է ներկայացուցչական հարցման հիման վրա: Փորձագետները, իրենց հերթին, կասկածի տակ են դնում Վիճկոմի տվյալների ճշգրտությունը՝ առաջարկելով հիմք ընդունել սահմանային հատումները, որոնք, նրանց կարծիքով, թույլ են տալիս միանշանակ պնդել՝ քանի քաղաքացի մուտք գործեց ու դուրս եկավ երկրից: Մենք որոշել ենք պարզել, թե ցուցանիշներից յուրաքանչյուրի տակ ինչ է ընկած:

Հունվարի 1-ին վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը հայտարարեց, որ ավելի քան տաս տարվա ընթացքում առաջին անգամ սահմանային հատումների դրական ցուցանիշ է արձանագրվել: «2018 թվականի հունվարի 1-ից մինչեւ դեկտեմբերի 25-ը Հայաստանից մեկնածների եւ Հայաստան ժամանածների տարբերությունը կազմել է +20 հազար 713։», – Ֆեյսբուքի իր էջում գրել է Նիկոլ Փաշինյանը:

Ինֆոգրաֆիկա № 1

Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեն, իր հերթին, միգրացիայի բացասական սալդո է արձանագրել: Վիճկոմի տարեկան հաշվետվության համաձայն՝ 2018 թվականին երկրից արտագաղթել է 18.5 հազար մարդ: Բնական աճը հաշվի առնելով (ծնունդների ու մահերի հարաբերակցությունը – հեղինակի նշում) , որը կոմիտեի տվյալներով կազմել է 10.9 հազար մարդ, 2019 թվականի հունվարի 1-ին մշտական բնակչության թիվը նվազել է 7.6 հազարով նախորդ տարվա տվյալների համեմատ, նշված է Վիճկոմի հրապարակման մեջ:

2019 թվականի հունվարի 1-ի դրությամբ, 2018 թվականին սահմանային հատումների ցուցանիշը նվազել է մինչև 15313: Ընդ որում, հայկական անձնագրերով ժամանումների ու մեկնումների տարբերությունը 2018 թվականին կազմել է մինուս 4588: 2017 թվականին այդ ցուցանիշը գերազանցել էր 36 հազարը:

Անկախության նվաճումից հետո միգրացիոն հոսքի ֆոնին սահմանային հատումների դրական դինամիկա առաջին անգամ արձանագրվել է 2004 թվականին: Այն կազմել է մոտ 2.1 հազար: Դրական դինամիկան պահպանվել է հաջորդ երկու տարիներին՝ 2005 և 2006 թվականներին, և կազմել է համապատասխանաբար 12.5 հազար և 21.8 հազար:

Ինֆոգրաֆիկա № 2

Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեի ժողովրդագրության ու բնակչության մարդահամարի բաժնի ղեկավար Կարինե Կույումջյանի կարծիքով սահմանային հատումների տվյալները չեն արտացոլում միգրացիայի ցուցանիշները:

«Սահմանային հսկողության էլեկտրոնային համակարգն արձանագրում է հսկիչ անցագրային կետերով տեղաշարժի ծավալը: Օրինակ, ավելի քան 26 հազար մարդ հատել է սահմանը տաս և ավելի անգամ: Եթե նույնականացնենք ինքնությունը, ապա երկիր է մտել մոտ վեց հազար մարդ: Բացի այդ, հատումների տվյալները չեն արտացոլում, թե ինչ ժամկետով են մտել ու դուրս եկել երկրից», – հայտարարել է նա:

Միգրացիայի ցուցանիշը, ըստ միջազգային նորմերի, հաշվարկվում է վարչական հաշվարկների հիման վրա: Բայց Հայաստանի անկախության նվաճումից հետո բնակչության շրջանում քաոսային տեղաշարժերի պատճառով մշտական բնակչության թվաքանակի տվյալներում լուրջ շեղումներ կան:

Մասնավորապես, 2001 թվականի մարդահամարից հետո շեղումը կազմել է ավելի քան 600 հազար մարդ: 2011 թվականի մարդահամարը 260 հազարից ավելի շեղում է ցույց տվել: Վիճկոմը յուրաքանաչյուր մարդահամարից հետո հետին թվով հաշվել է մշտական բնակչության թվաքանակը, ինչպես նաև միգրացիայի տվյալները: Հերթական մարդահամարը նախատեսված է 2020 թվականին:

2013 թվականից Վիճակագրական կոմիտեն գնահատող հետազոտություններ է անցկացնում, որոնց արդյունքներն օգտագործում են մշտական բնակչության թվաքանակի հաշվարկներում: Մասնավորապես, Վիճկոմը ներկայացուցչական հիմքով հարցում է անում, որոնց արդյունքները երևակվում են մշտական բնակչության թվաքանակի ցուցանիշի վրա և նոր տվյալներ են ստացվում: Հետազոտության ժամանակ հարցվողներին հարցնում են, մասնավորապես, արդյոք նրանց ընտանիքում արտագաղթածներ կան:

Միգրանտ է համարվում նա, ով ավելի քանի մեկ տարի բացակայում է երկրից, մյուս կատեգորիաները, այդ թվում՝ աշխատանքային միգրանտները, հաշվի չեն առնվում բնակչության թվաքանակի հաշվարկի ժամանակ, բացատրել է Կարինե Կույումջյանը:

Միջազգային ու անվտանգության հարցերի հայկական ինստիտուտի փորձագետ Արտակ Մարկոսյանը համաձայն է Վիճկոմի ներկայացուցչի կարծիքին: Նրա խոսքով, կա մեթոդաբանական խնդիր, որը թույլ չի տալիս օգտագործել այդ տվյալները Հայաստանի մշտական բնակչության հաշվարկի ժամանակ:

«Մասնավորապես, մարդիկ կարող են երկիր մտնել ամանօրյա տոներին, դեկտեմբերին վերջին և դուրս գալ հունվարի սկզբին: Եթե ուսումնասիրենք այցի նպատակը, կհասկանանք, որ սխալ է դա համարել միգրացիայի ցուցանիշ: Չհաշված, որ մի մարդը կարող է մի քանի անգամ հատել սահմանը», – կարծում է նա:

Հայկական անձնագրերով ժամանում/մեկնումների բացասական սալդոն վկայում է բնակչության թվաքանակի նվազման մասին, ավելացրել է ժողովրդագրագետը:

Կովկասի ինստիտուտի գիտաշխատող Հրանտ Միքայելյանը, ընդհակառակը, ճիշտ է համարում միգրացիայի հաշվարկը սահմանային հատումների հիման վրա: Նրա խոսքով, Վիճկոմի տվյալները չեն արտացոլում բնակչության թվաքանակի իրական պատկերը:

«ՄԱԿ-ի խորհրդատվություններում նշվում է, որ սահմանային հատումները կարելի է օգտագործել միգրացիայի ցուցանիշների հաշվարկի համար, եթե այլ հնարավորություններ չկան: Վիճկոմի հետազոտություններում կա համակարգային սխալ: Օրինակ, եթե ամբողջ ընտանիքն է գնացել, այդ փաստը չի հաջողվի արձանագրել: Բացի այդ, ±3% շեղման պատճառով 95% հավանականությամբ թվերը կարող են շատ ուժեղ տատանվել», – ընդգծել է նա:

Բնական աճը հաշվի առնելով կարելի է ասել, որ Հայաստանի առկա բնակչությունն ավելացել է գրեթե 1%-ով, ասել է փորձագետը:

Նրա կարծիքով, 2018 թվականին միգրացիայի ցուցանիշը դրական էր: Սահմանային հատումների տվյալների, որը հնչեցրել է վարչապետը եւ 2019 թվականի հունվարի 1-ի տվյալների տարբերությունը նա բացատրել է ամանորյա տոներով:

Հրանտ Միքայելյանը կասկածում է, որ հայկական անձնագրերով սահմանային հատումների բացասական ցուցանիշը կարելի է միգրացիա համարել: «4588 հատումների բացարձակ մեծամասնությունը զբոսաշրջային ուղևորություններն են Վրաստան Նոր տարուն», – ենթադրում է փորձագետը:

Սահմանային հատումների տվյալների ու բնական աճի ցուցանիշի հիման վրա նա հաշվել է առկա բնակչության թվաքանակը, քանի որ մշտական բնակչության թվաքանակը հաշվելը, նրա խոսքով, անհնար է:

Ինֆոգրաֆիկա № 3

«Սահմանային հատումները 100%-ով հաշվում են բոլորին, ովքեր մտնում կամ դուրս են գալիս: Վիճկոմի տվյալներով մարդը հաշվառվում է մշտական բնակչության թվաքանակի հաշվարկի ժամանակ, բայց նա չի ապրում երկրում: 1992 թվականին միգրացիայի պաշտոնական ցուցանիշը մինուս 19 հազար էր, մինչդեռ սահմանային հատուների ցուցանիշը մինուս 240 հազար էր», – բացատրեց Հրանտ Միքայելյանը:

Տեսականորեն, ինչպես նշեց փորձագետը, բնակչության մարդահամարների տարբերությունը կարելի է միգրացիայի ցուցանիշ համարել, եթե երկու մարդահամարն էլ միեւնույն ճշգրտությամբ են իրականացվել, ինչպես նաեւ հաշվի առնելով բնական աճը:

Միգրացիայի հստակ պատկեր ստանալու համար անհրաժեշտ է հետեւողական հաշվարկ անել նույն մեթոդաբանությամբ, ասել է Միգրացիոն ծառայության ղեկավար Արմեն Ղազարյանը:

Նա վարչական հաշվարկի համակարգի կողմնակից է, սակայն, քանի որ այն գործուն չէ, հաշվի առնելով մարդկային գործոնը, նրա խոսքով, հետևողական մեթոդաբանություն է մնում միգրացիայի հաշվարկը մուտքերի և ելքերի հիման վրա:

«Այս պահին այդ հաշվարկին այլընտրանք չկա, բայց այս հաշվարկը թույլ է տալիս թեկուզ ոչ մանրակրկիտ, բայց ծանոթանալ ընդհանուր պատկերին: Միգուցե ապագայում գործուն մեխանիզմ մշակվի, որպեսզի քաղաքացիները երկրից երկար ժամանակով հեռանալու մասին տեղեկացնեն: Օրինակ, Դանիայում տուգանում են, եթե քաղաքացին չի պահպանում այդ կանոնը», – ընդգծել է Արմեն Ղազարյանը՝ ավելացնելով, որ անցած տարի գրանցվել է դրական միգրացիոն ֆոն:

Սահմանային հատումների թվով առաջատարը Ռուսաստանն է: Այդ երկրի քաղաքացիներին բաժին է հասել 15313 սահմանահատումներից 10750-ը: Երկրորդ տեղում Հնդկաստանի քաղաքացիներն են 3723 հատումներով, իսկ եռյակը եզրափակում է Վրաստանը՝ հայկական սահմանի 2464 հատումով:

Ինֆոգրաֆիկա № 4

Ելնելով պաշտոնական տվյալներից՝ կարելի է եզրակացնել, որ պետական սահմանի հատումների դրական սալդոյում որոշակի դեր են խաղացել Հնդկաստանից միգրանտները: Միգրացիոն ծառայության տվյալներով, Հնդկաստանից միգրանտների թիվը կազմում է 3600: 1882 հնդիկ ժամանակավոր կեցության իրավունք է ստացել, որից 1047-ը ուսանողներ են, իսկ 783 հոգի աշխատելու իրավունք են ստացել: Հնդկաստանի ևս 25 քաղաքացի մշտական բնակության իրավունք են ստացել: 2018 թվականին ընդհանուր կեցության իրավունք է ստացել 7145 մարդ, որից 5435-ը՝ ժամանակավոր, 1710-ը՝ մշտական:

Արմեն Ղազարյանը միգրացիայի դրական դինամիկայի կարևոր ցուցանիշ է համարում եվրոպական երկրներում ապաստան հայցող հայերի թվի նվազումը: Նրա խոսքով, 2018 թվականի առաջին եռամսյակում դիմումների թիվը կազմել է 3775, մինչդեռ 2017 թվականի նույն ժամանակահատվածում կազմել է 5125:

«Սա էական տարբերություն է: Դրա պատճառը Եվրոպայի միգրացիոն քաղաքականության խստացումն է: Բացի այդ, Հայաստանում ձեւավորվել է ձգողական գործոն՝ կապված «թավշյա» հեղափոխության հետ», – բացատրել է նա:

Արմեն Ղազարյանը որպես միգրացիայի տվյալների հաշվարկի տարբերակ նշել է պարտադիր բժշկական ապահովագրության ներդրումը, որի առկայության դեպքում երկար ժամանակով հեռացող քաղաքացին կսառեցնի վճարումները:

«Ամբողջ հարցն այն է, թե ով է վճարելու ապահովագրությունը: Եթե պետությունը, ապա այդ վիճակագրությունը կարելի է ստանալ: Բայց եթե մասնավորը, ապա հարց է, արդյոք նրանք կհամաձայնվեն տեղեկություններ տրամադրել: Չէ՞ որ, ըստ էության, դա մրցակցային շուկա է լինելու, եւ ոչ բոլոր ընկերությունները կցանկանան բացահայտել իրենց հաճախորդների տվյալները», – նշել է Միգրացիոն ծառայության ղեկավարը:

Միեւնույն ժամանակ, նրա կարծիքով, քաղաքացիներին չծանրաբեռնելու համար կարելի է առաջարկել սահմանը հատելիս ձևանմուշ լրացնել, մասնավորապես, այցի նպատակների մասին:

«Բայց այդ դեպքում էլ հարցեր են ծագում միջազգային պարտավորությունների մասով, որքան ժամանակ իրավունք ունենք մարդուն սահմանին սպասեցնել՝ չծանրաբեռնելով նրան: Կարեւոր է նրա իրավունքները չխախտելը», – եզրափակել է Արմեն Ղազարյանը:

Եզրակացություն

Ուսումնասիրելով ցուցանիշները՝ եկել ենք եզրակացության, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի հայտարարությունը դրական դինամիկայի վերաբերյալ համապատախանում է իրականությանը: Այդուհանդերձ, միգրացիայի աճի նվազման մասին միանշանակ պնդելու համար անհրաժեշտ է փորձագիտական հանրության միասնական կարծիք: Բնակչության թվաքանակի հաշվարկի մեթոդաբանության եւ որպես հետեւանք՝ սահմանին մուտք/ելքի հաշվառմամբ միգրացիայի ցուցանիշի վերանայումը կարող է հիմք դառնալ միգրացիայի պես ցավոտ թեմայի վերաբերյալ ավելի ճշգրիտ տվյալների ստացման համար: Միևնույն ժամանակ, միգրացիայի տվյալների իրական արտացոլումը թույլ կտա մեխանիզմներ մշակել ինչպես դրա տեմպերի նվազման, այնպես էլ միգրացիոն կլիմայի բարելավման գործիքների ներդրման համար:

Տիգրան Պետրոսյան

Նյութը պատրաստվել է «Հանրային լրագրության ակումբ» (ՀԼԱ) ՀԿ-ի Միացյալ Նահանգների Մարշալի գերմանական հիմնադրամի ծրագիր հանդիսացող Բլեք Սի Թրասթի (The Black Sea Trust for Regional Cooperation) ֆինանսավորմամբ «Փաստերի ստուգման ցանցի ձևավորում» ծրագրի աջակցությամբ։